Bez czarny – czym się charakteryzuje i jak go uprawiać?

Bez czarny jest popularnym krzewem ogrodowym oraz surowcem farmaceutycznym. Jego owoce są smakowitym pożywieniem dla ptaków, a także przyciągają motyle i pszczoły. Jakie właściwości ma ta popularna roślina? Jak należy ją uprawiać? Jakie choroby i szkodniki szczególnie jej zagrażają?

Charakterystyka czarnego bzu i popularne odmiany

Czarny bez (Sambucus nigra) może być zarówno krzewem, jak i małym drzewem. Występuje on w Polsce oraz w innych krajach Europy. Osiąga wysokość od 3 do 6 metrów, a także szerokość od 3 do 5 metrów. Potrafi w ciągu roku przyrastać nawet o 60 centymetrów. Charakteryzuje się zwartym i gęstym pokrojem, białymi kwiatami osadzonymi na cienkich pędach zebranych w płaskie baldachogrona, które z czasem zmieniają się w granatowo-czarne owoce. Roślina posiada również malutkie zielone lub czerwone listki.

Najczęściej spotykane odmiany bzu, to:

• Black Tower,
• Guincho Purple,
• Black Lace,
• Aurea,
• Monstrosa,
• Pulverulenta,
• Obelisk,
• Marginata,
• Madonna.

Choć najbardziej rozpowszechniony jest bez czarny, nie jest on jedynym polskim gatunkiem bzu. W górach i na wyżynach rośnie również tzw. hebd (Sambucus ebulus L.). W Polsce można spotkać również bez koralowy (Sambucus racemosa L.). Wiosną można poczuć zapach lilaka pospolitego (Syringa vulgaris), potocznie nazywanego bzem, jednak nie ma on nic wspólnego z rodzajem Sambucus.

Jakie znaczenie ekologiczne i substancje odżywcze ma czarny bez?

Kwiat czarnego bzu posiada charakterystyczny słodki zapach, który przyciąga motyle i pszczoły. Dostarcza on bogatego nektaru, który jest cennym źródłem pożywienia dla wielu gatunków zapylaczy. Jest również schronieniem dla ptaków takich jak kosy czy drozdy. Ptaki zjadające owoce bzu przyczyniają się do rozsiewania rośliny, gdyż nie trawiąc ukrytych w nich nasion, wydalają je. Sprawia to, że roślina rozprzestrzenia się na szerokie odległości, zwłaszcza na żyznych i zasobnych we wodę glebach. 

Lecznicze właściwości czarnego bzu potwierdzają badania laboratoryjne, które dowodzą, iż ma on działanie antyoksydacyjne i słabe przeciwlipemiczne. W jego liściach odkryto również związki zwiększające odporność ludzkiego organizmu na choroby zakaźne. Największą ilość składników o właściwościach zdrowotnych wykazują kwiaty, które zawierają:

• kwasy organiczne, 
• sole mineralne, 
• flawonoidy, 
• garbniki
• olejki eteryczne.

Owoce bzu są bogate w witaminy A, B, C, a także:

• żelazo, 
• wapń, 
• fosfor, 
• pektyny,
• garbniki.

Należy jednak pamiętać, że w czarnym bzie są też obecne substancje trujące talie jak sambunicyna i sambunigryna.

Właściwości i zastosowanie bzu czarnego

Suszony kwiat bzu ma właściwości przeciwgorączkowe, wykrztuśne czy też napotne, dlatego zaleca się jego stosowanie przy infekcjach dróg oddechowych i w stanach grypowych. Czarny bez może również łagodzić ból związany z rwą kulszową oraz migrenami. Dodatkowo posiada działanie oczyszczające – reguluje pracę układu trawiennego i nerek. Dzięki zawartości witamin i antocyjanów korzystnie wpływa na zdrowie oczu oraz wykazuje właściwości przeciwnowotworowe.

Kwiaty i owoce tej rośliny do tej pory są często wykorzystywane w przemyśle spożywczym i kosmetycznym. W starożytnym Rzymie używano bzu do farbowania włosów, a Słowianie stosowali ją jako środek moczopędny, przeczyszczający oraz prowokujący wymioty. Przynosił także ulgę przy ukąszeniach owadów i pomagał w zwalczaniu hemoroidów. Jest jeszcze więcej leczniczych zastosowań bzu, stąd m.in. inna jego nazwa – bez lekarski.

Sadzenie i pielęgnacja czarnego bzu

Czarny bez preferuje podłoże bogate w składniki odżywcze, które jest zarazem dobrze zdrenowane. Roślina ta jest w stanie przetrwać w różnych typach gleb, jednak najlepiej rośnie na glebach żyznych, głębokich i wilgotnych. Optymalna pH gleby dla bzu czarnego to wartości lekko kwaśne do lekko zasadowych (pH w zakresie 5,5 do 7,5). Najlepsze rezultaty przynosi uprawa tego krzewu na stanowiskach nasłonecznionych, jednak sadzonki bzu mogą rosnąć także w cieniu, choć wtedy kwitną mniej obficie.

Wiosna i jesień są najlepszymi porami roku do sadzenia bzu. Mieszankę ziemi o średniej przepuszczalności warto wzbogacić o azot i wapń, co pozwoli roślinie lepiej rosnąć, kwitnąć i owocować. Regularne podlewanie jest istotne jedynie po posadzeniu młodej sadzonki, w okresie kwitnienia oraz podczas zawiązywania owoców. W pozostałym czasie krzew można podlewać sporadycznie.

Warto również doraźnie przycinać pędy rośliny, usuwając młode odrosty. Skracanie ich zachęca bez do intensywnego wzrostu i obfitszego kwitnienia. Wszelkie zabiegi pielęgnacyjne najlepiej jest wykonywać wczesną wiosną lub późną jesienią.

Najczęstsze choroby i szkodniki atakujące czarny bez

Bez czarny jest na ogół odporny na wszelkie choroby. Rzadko pojawiają się jakiekolwiek zmiany na jego liściach, pędach czy kwiatach. Wyjątkiem może być porażenie kwiatostanów, spowodowane szczególnie wysokim poziomem wilgoci. Mszyce mogą stanowić większe zagrożeniem dla uprawy bzu. Preferują one osiedlenie się w obrębie kwiatostanów. Te szkodniki pojawiają się w maju. Najczęściej tworzą kolonie, które żerują na pąkach kwiatowych i pędach. Można je jednak odstraszyć. W takiej sytuacji należy zapobiegawczo zasadzić obok krzewu:

• czosnek
• cebula,
• mięta,
• lawenda.

Szkodniki odstrasza również wywar z pokrzywy i mniszka lekarskiego. Można dodatkowo stosować mydło potasowe oraz specjalistyczne preparaty na mszyce.

Narzędzia ogrodnicze do pielęgnacji czarnego bzu

Do właściwej pielęgnacji czarnego bzu niezbędne są odpowiednie narzędzia, które ułatwią uprawę i zapewnią roślinie najlepsze warunki do rozwoju. Podstawowe wyposażenie powinno obejmować sekatory do przycinania gałęzi, co jest kluczowe, aby stymulować wzrost rośliny. Warto zaopatrzyć się w grabie, które będą przeznaczone do usuwania opadłych liści i innych resztek roślinnych, co pomaga w utrzymaniu czystości i porządku wokół bzu. Do pracy z glebą przy czarnym bzie przydadzą się motyki, glebogryzarki lub widły ogrodowe, które ułatwiają spulchnianie gleby wokół roślin. Przydadzą się również:

• nożyce,
• piły łańcuchowe,
• siekierki.

Dobrze też zaopatrzyć się w opryskiwacze do preparatów przeciw mszycom.

BIBLIOGRAFIA

1. Waszkiewicz-Robak B., Biller E., Właściwości prozdrowotne czarnego bzu Wydział Informatyki i Nauk o Żywności, Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży 2018