Ogród sensoryczny – czym jest i jak zbudować?

Ogród

Chociaż idea tworzenia ogrodów sensorycznych przedstawiona przez Hugo Kukelhausa dedykowana potrzebom osób niepełnosprawnych zakorzeniła się w świadomości ludzi na całym świecie już na początku XX wieku, do Polski dotarła dopiero w XXI wieku i wtedy też stworzono pierwsze projekty takich miejsc. Czym jest tzw. ogród zmysłów? Jak go zbudować?

Definicja ogrodu sensorycznego i jego założenia

Ogrody sensoryczne (inaczej ogrody zmysłów) mają na celu intensywną oraz celową stymulację zmysłów pozawzrokowych, czyli węchu, słuchu, dotyku oraz smaku. W codziennym życiu ludzie opierają się przede wszystkim na narządzie wzroku – liczba bodźców, jakie odbierają oczy, często przytłacza układ nerwowy i sprawia, że pozostałe zmysły nie dostarczają tak wielu wrażeń. Mózg zwyczajnie nie jest w stanie ich przetworzyć.

W specjalnie zaprojektowanych ogrodach sensorycznych sytuacja się odwraca, dlatego takie miejsca są szczególnie polecane w terapii osób niewidomych i niedowidzących, chociaż nic nie stoi na przeszkodzie, aby korzystali z nich zdrowi ludzie lub pacjenci z innymi niepełnosprawnościami, niezależnie od wieku.

Skąd wywodzi się idea ogrodów sensorycznych? Rys historyczny

Twórcą idei ogrodów sensorycznych był Hugo Kukelhaus, urodzony w 1900 roku w Niemczech. Badania dotyczące sensoryki rozpoczął w 1960 roku. Wysunął śmiałą tezę, uważając, że technologia ograbia ludzkość z możliwości naturalnego doświadczania świata ciałem oraz zmysłami. To on, już w XX wieku, opracował fundamentalne zasady, na których opierają się współcześni twórcy przestrzeni pobudzających zmysły. W Polsce ogrody sensoryczne zaczęły powstawać dopiero w XXI wieku. Wśród nich warto wymienić np.:

Ogród Botaniczny w Powsinie – został zaprojektowany m.in. z myślą o osobach niedowidzących i niewidomych,
Ogrody Sensoryczne w Muszynie – wspierają powrót pacjentów uzdrowiska do zdrowia, w projekcie także uwzględniono potrzeby osób niepełnosprawnych,
Ogród sensoryczny w Krakowie, Park Lema (Ogród Doświadczeń) – to miejsce jest elementem Muzeum Inżynierii Miejskiej, szczególnie atrakcyjnym dla najmłodszych.

Dlaczego warto stworzyć ogród zmysłów na swojej działce?

Jak stwierdził Hugo Kukelhaus, rozwój technologii uniemożliwia ludziom naturalne korzystanie z zasobów świata i tak jest w istocie. Zaprojektowanie ogrodu sensorycznego na swojej działce umożliwia korzystanie z zasobów natury w dowolnym momencie, a taka możliwość wpływa pozytywnie na zdrowie osób dorosłych i dzieci.

Obcowanie ze środowiskiem naturalnym zmniejsza poziom hormonów stresu, które są potrzebne, ale w nadmiarze prowadzą do rozwoju poważnych chorób takich jak depresja, nadciśnienie czy zaburzenia pracy układu trawiennego. Z kolei możliwość skupienia się na percepcji innej niż wzrokowa pobudza układ nerwowy, co pozytywnie wpływa m.in. na procesy zapamiętywania i uczenia się.

Przykładowe elementy, które mogą stymulować zmysły w ogrodzie

Na poniższej liście przedstawiono, co może stymulować poszczególne zmysły osób przebywających w ogrodzie sensorycznym. Co ciekawe, wymienia się tutaj nie tylko elementy architektury, ale duże znaczenie ma też przyroda ożywiona i nieożywiona.

Zmysł słuchu:

szum wody (wodospady, strumienie, fontanny)
szum wiatru (ocierające się o siebie liście drzew, trzaskanie gałęzi, szumiące trawy)
śpiew ptaków
bzyczenie owadów
chrzęst piasku lub żwiru pod butami
dzwonki wietrzne (bambusowe, metalowe, ceramiczne)
ogrodowe instrumenty (mogą reagować na wiatr lub być elementem interaktywnym)

Zmysł węchu:

aromatyczne kwiaty
zioła o intensywnym zapachu
skoszona trawa
wilgotna ziemia

Zmysł smaku:

hodowanie owoców i warzyw
hodowanie ziół

Zmysł dotyku:

rośliny o różnych fakturach (miękkie, szorstkie, twarde, z włoskami, gładkie, etc.)
elementy płynne (woda)
ścieżki wysypane żwirem, piachem, trawa (aby zintensyfikować doświadczenia, można po nich chodzi boso)

Zmysł wzroku:

kwiaty o różnych kolorach, kształtach
rośliny przyciągające owady zapylające
ciekawe zaprojektowanie dostępnej przestrzeni
uzupełnienie ogrodu o dodatkowe elementy (głazy, figury ogrodowe, oświetlenie)

Jak stworzyć ogród sensoryczny?

Aby stworzyć piękny, ale i praktyczny ogród sensoryczny, należy uwzględnić w nim możliwość doświadczania rzeczywistości poprzez wszystkie zmysły. Układ przestrzeni ma tutaj mniejsze znaczenie – ważniejsze jest wykorzystanie odpowiednich roślin oraz dodatków.

Stymulacja słuchu

Aby stworzyć ciekawą kompozycję dźwięków w ogrodzie, warto rozważyć stworzenie oczka wodnego z wodospadem. Kontrastującym dźwiękiem mogą być bambusowe dzwonki, poruszające się w powiewach wiatru. Warto także przygotować bezpieczną przestrzeń dla ptaków, które zatrzymują się w przydomowych ogrodach, aby napić się wody ze specjalnej fontanny.

Oddziaływanie na węch

W celu pobudzenia zmysłu węchu, w ogrodzie sensorycznym warto posadzić róże (łac. Rosa), lawendę (łac. Lavandula) oraz aromatyczne zioła, takie jak szałwia (łac. Salvia), rozmaryn lekarski (łac. Slavia rosmarinus) czy mięta (łac. Mentha), które działają wielotorowo, pobudzając także kubki smakowe.

Pobudzenie smaku

Poza ziołami, w ogrodzie sensorycznym warto hodować też owoce lub warzywa, które można jeść prosto z krzewu, takie jak malina właściwa (łac. Rubus idaeus), malina niedźwiedzia (łac. Rubus ursinus), porzeczka agrest (łac. Ribes uva-crispa) czy pomidor koktajlowy (łac. Solanum lycopersicum var. cerasiforme).

Zmysł dotyku w ogrodzie

Ogród zmysłów powinien być pełen kontrastujących ze sobą faktur. Warto posadzić w ogrodzie delikatne, miękkie, lekko wilgotne mchy (łac. Bryophyta) oraz brzozę brodawkowatą (łac. Betula pendula) o ciekawej strukturze kory. Sukulenty, takie jak eszeweria (łac. Echeveria), mają twarde i gąbczaste liście o gładkiej powierzchni, z kolei trawy (np. trawy pampasowe, łac. Cortaderia, czy rozplenica słoniowa, łac. Pennisetum purpureum) mogą być miękkie, meszkowate lub szorstkie.

Stymulacja wzroku

Oczy człowieka skupiają się przede wszystkim na kontrastujących ze sobą barwach oraz różnorodności kształtów czy wzorów. Kolorowe kwiaty przyciągną owady zapylające. Warto zwrócić więc tutaj uwagę na takie gatunki jak jeżówka purpurowa (łac. Echinacea purpurea), słonecznik ozdobny (łac. Helianthus annus) czy hortensja ogrodowa (łac. Hydrangea macrophylla).

Bibliografia:

Dąbski M., Dudkiewicz M., Przystosowanie ogrodu dla niewidomego użytkownika na przykładzie ogrodów sensorycznych w Bolestraszycach, Bucharzewie i Powsinie, Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych 2010, s. 7-17.
Gołąb M., Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema w Krakowie, Foton 2007, 69.
Luescher A., Experience Field for the Development of the Senses: Hugo Kukelhaus Phenomenology of Consciousness, International Journal of Art & Design Education, vol. 25, iss. 1, p. 67-73.
Pawłowska K., Ogród sensoryczny, Dźwięk w krajobrazie jako przedmiot badań interdyscyplinarnych, Prace komisji krajobrazu kulturowego, t. XI, Lublin 2008.
Tubielewicz-Michalczuk M., Selected sensory gardens in Poland as educational and therapeutic spaces, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie 2023, t. 51, s. 443-466.